Als het over Kamp Westerbork gaat, dan betreft het meestal over de rol die het kamp tussen 1942 en 1945 had. Westerbork is dan een doorvoerkamp voor 107.000 Nederlandse Joden, Sinti en Roma. Zij worden vanuit het kamp doorgestuurd naar de vernietigingskampen, zoals Auschwitz. Slechts 5000 van de afgevoerde kampbewoners overleven de Tweede Wereldoorlog.
Joodse vluchtelingen
Het kamp wordt door de Nederlandse overheid opgezet. Nadat in Duitsland Adolf Hitler aan de macht komt, zoeken duizenden politieke tegenstanders en Joden, onder wie bijvoorbeeld de familie van Anne Frank, een goed heenkomen. De Nederlandse regering wil aanvankelijk Duitsland niet voor het hoofd stoten en sluit op 15 december 1938 de grens en bestempelt de vluchtelingen tot ongewenste vreemdelingen.
Naar de Drentse heide
Maar dat beleid houdt niet lang stand. In Nederland worden deze Duitse en Oostenrijkse vluchtelingen aanvankelijk opgevangen door particulieren. Maar op een gegeven moment lukt dat niet meer, en moet de overheid zelf een opvangkamp opzetten. Een Centraal Vluchtelingenkamp wordt gebouwd op de Drentse heide (Amerveld), omdat Koningin Wilhelmina het kamp in maart 1939 niet bij Elspeet op de Veluwe wil hebben. Dat is te dicht bij paleis Het Loo. Het kamp is bedoeld voor Joodse vluchtelingen. Een van de Joodse gemeenschap in Nederland wordt verwacht dat ze aan de bouw meebetalen. Dat leidt tot veel scepsis.
De overheid doet echter toezeggingen over de voorzieningen in het kamp en de opzet van de barakken. Ook wordt toegezegd dat Joden die illegaal Nederland zijn binnengekomen, via een verblijf in Westerbork een legale status krijgen. Eind 1939 gaat het kamp open.
Een jaar later wonen er bijna 800 vluchtelingen. Het leven is er behoorlijk zwaar. De bedoeling is dat het kamp zichzelf voedt, maar het geschikt maken van de woeste grond voor landbouw vergt veel inspanning en tijd. Van de beloofde voorzieningen komt weinig terecht. Daarnaast neemt de internationale spanning toe: de Tweede Wereldoorlog begint, en vanaf mei 1940 is ook Nederland daarbij betrokken. Op 10 mei 1940 wordt nog geprobeerd om de Joodse vluchtelingen vanuit kamp Westerbork via Zeeland naar Engeland te brengen. Dit plan van opperrabbijn Levisson van Friesland en Drenthe mislukt doordat de trein met vluchtelingen de gesaboteerde IJsselbruggen bij Zwolle niet kan passeren.
Vernietigingskampen
Na de Duitse machtsovername wordt het leven in het kamp nog zwaarder. De bewaking wordt flink verscherpt. Na de inval in de Sovjet-Unie in 1941 beginnen de nazi's werk te maken van het compleet uitroeien van de Joden; de 'eindoplossing' zoals ze dat noemden. In West-Europa betekent dat, dat Joden werden opgepakt om naar de vernietigingskampen vervoerd te worden.
Westerbork krijgt in deze plannen de status van doorvoerkamp. Als er genoeg opgepakte mensen zijn, gaat een trein naar het oosten. Er vertrekken 93 treinen vanuit Westerbork, met in totaal 107.000 Joden, Sinti en Roma ('zigeuners') en verzetsstrijders aan boord. Slechts 5000 van hen keren terug. De anderen komen om in kampen als Auschwitz, Sobibor, Theresienstadt, Bergen-Belsen, Buchenwald en Ravensbrück.
De laatste trein – met Anne Frank - vertrekt op 13 september 1944. Als de Canadezen het kamp op 12 april 1945 bevrijden, treffen ze er nog 876 joodse overlevenden aan. Al snel krijgt het kamp een nieuwe functie: in het kamp worden nu Duitsers, NSB'ers, en anderen die met de Duitse bezetter hadden samengewerkt, gevangen gezet. Een deel van de Joden die nog in het kamp verblijven, bewaken vervolgens de nieuwe bewoners.
Krijgen de concentratiekampen na de bevrijding volop aandacht in de kranten en weekbladen, eind jaren veertig is de publieke belangstelling voor de gruweloorden verdwenen. Ook de films en monumenten die in deze beginperiode tot stand komen getuigen van hetzelfde sentiment. Er is weinig tot geen publieke interesse voor de Holocaust, wat voornamelijk verklaard kan worden vanuit een grote concentratie op de wederopbouw van het land, waardoor er weinig ruimte is voor belangstelling voor de oorlogservaringen van aparte groepen.
Het symbool van Nederland als een daadkrachtige natie vormen in de vijftiger jaren vooral de voormalige verzetsmensen, die zowel door de bevolking als door de overheid als oorlogsslachtoffers worden behandeld. De andere groepen, zoals de Joodse bevolking, de slachtoffers in Nederlands-Indië en de mensen die in Duitsland te werk zijn gesteld, worden genegeerd. Wel wordt in 1947 het Comité Monument Kamp Westerbork opgericht, dat vrij snel een vroege dood sterft, waardoor een herdenkingsmonument nog decennia op zich laat wachten.
Woonoord Schattenberg
In 1948 krijgt Kamp Westerbork opnieuw een andere functie. Nederland is dan in gevecht met het naar onafhankelijkheid strevende Indonesië, en Westerbork wordt nu een opleidingskamp voor militairen die naar Indonesië moeten, en een opvangkamp voor hen die uit Indonesië (Nederlands-Indië) zijn teruggekeerd.
In 1950 wordt Westerbork omgedoopt in Schattenberg, omdat er een nieuwe bestemming is gevonden. Het kamp vangt nu vluchtelingen uit Nederlands-Indië op. In 1951 krijgt het kamp zijn laatste functie: de opvang specifiek van vluchtelingen uit de Molukken op. Molukse militairen vechtend aan de kant van de Nederlanders tegen de Indonesische vrijheidsstrijders. En deze mannen en hun families trekken naar Nederland.
In 1956 doet de Provinciale Planologische Dienst van Drenthe een voorstel om na de Schattenbergperiode een nationaal Park Midden-Drenthe te realiseren en op het kampterrein een groot recreatiecentrum te bouwen. Staatsbosbeheer is een groot voorstander van dit plan, maar voor de provinciale autoriteiten is een recreatieve bestemming onbespreekbaar vanwege de pijnlijke geschiedenis van de plek.
Ook de wens van het ministerie van Defensie om het terrein als oefengebied te gebruiken wordt afgewezen. Het standpunt dat het voormalige kampterrein een waardige bestemming moet krijgen krijgt voet aan de grond. In 1964 wordt een compromis bereikt door de wens van Stichting Radiostraling Zon en Melkweg om op het terrein twaalf telescopen te plaatsen. Door de verplichte bijbehorende storingvrije zone moeten rust en stilte in het gebied gewaarborgd zijn, waardoor het veiliggesteld wordt voor rumoerige doeleinden. De overheid, die er al in 1960 op aandringt dat de Molukse bewoners moeten integreren in de samenleving, is tevreden over dit plan, omdat dit automatisch betekent dat het kamp geruimd moet worden.
Als een petroleumlamp omvalt ontstaat brand in een barak in 1956. De eigen kampbrandweer en de bewoners blussen vanaf het dak de brand. Twee jaar later is er een grote brand, waarbij vier barakken in vlammen opgaan. Daardoor zijn 88 Molukse gezinnen dakloos. Er komen acties op gang om de mensen te helpen. Zo zamelen scholen in Emmen speelgoed in. Minister Klompé komt op bezoek. Het gerucht dat bij de brand een kist handgranaten zou zijn gevonden, wordt later gecorrigeerd. Het gaat om souvenirs in de vorm van lege granaathulzen. In 1967 komen twee kinderen van twee en vier jaar om het leven bij een brand in een barak.
Niet-bruikbare barakken worden in de periode van de Molukse bewoning vrij snel verkocht om nog jaren ergens in Nederland dienst te doen als landbouwschuur, opslagplaats, kerk of ontmoetingscentrum. Het ontmoedigingsbeleid, dat door de overheid is ingezet om de Molukkers vreedzaam en in een kalm tempo het terrein te laten verlaten, zorgt ervoor dat in slechte staat verkerende barakken niet meer worden hersteld en zo in snel tempo verkrotten en onbewoonbaar worden. Nadat in 1971 de laatste bewoners hun woning verlaten, worden de overgebleven restanten van voormalig kamp Westerbork gesloopt. Hier is blijkbaar zoveel haast bij dat er zelfs op 4 mei gewoon wordt doorgewerkt.
Westerbork blij met sloop barakken
In 1972 verlaten de laatste Molukkers het kamp. De barakken worden afgebroken. En dat is helemaal overeenkomstig de wens van burgemeester Lieve van Westerbork. Die zegt al in 1966 in de Telegraaf: 'Meer dan 25 jaar heeft mijn gemeente nu al een slechte naam erdoor en wij hebben het waarachtig niet gewild en het nog veel minder geanimeerd. Maar al die decennia nu heeft Westerbork, een van de mooiste en aan natuurschoon rijkste gemeenten van Drenthe, een slechte naam overgehouden aan 'het kamp'.
Dan al worden barakken met bruut geweld opgeruimd, het is een vorm van afreageren op het verleden. De krant laat een oud-gevangene verslag doen en die kan de verleiding nier weerstaan zelf een sloophamer te pakken. 'Ik sla redeloos op het hout van een nog overeind staande barak.' Hij heeft geen behoefte aan een gedenkteken, de burgemeester wel dat dan nog wel. Hij heeft daar in 1966 ook al contact over met Joodse instanties.
Koningin Juliana onthult nationaal monument
Er wordt op 4 mei 1970 door Koningin Juliana in het bijzijn van 4000 mensen een nationaal monument onthuld (de beroemde opgekrulde spoorrails), waarvan het Nieuwsblad van het Noorden in oktober 1947 al melding maakt. Op de foto legt prinses Juliana bij het monument bloemen in 1985. Het voormalig kampterrein is niet meer te vinden op kaarten, in streekplannen of in toeristische brochures. Manja Pach, wiens Joods-communistische vader tijdens de oorlog in kamp Westerbork geïnterneerd was, schrijft een vlammende brief aan Drents Statenlid Dora van Albada waarin zij het belang van Westerbork als nationale herinnering en gedenkplek duidelijk maakt.
De eenmansactie van Manja Pach zou begin jaren zeventig resulteren in de oprichting van een actiegroep en uiteindelijk in 1978 in de Werkgroep Westerbork. Deze werkgroep zet zich vervolgens in om het voormalig kamp als plaats van herinnering en herdenking te behouden en in te richten. Commissaris van de Koningin Tineke Schilthuis zet zich voor de vorming van de werkgroep. Zij wordt ook voorzitter van de in 1982 opgerichte Vereniging Voormalig Kamp Westerbork en is van 1986 tot 1992 vicevoorzitter van de Stichtingsraad. Ze overlijdt in december 2013.
Er wordt mede dankzij haar een herinneringscentrum gebouwd, dat in 1983 wordt geopend door koningin Beatrix. (Het Herinneringscentrum staat in 1998 stil bij het 25-jarig bestaan).
De herinrichting van het kampterrein laat nog bijna tien jaar op zich wachten. Symbolische vormen en associatieve elementen zijn hierbij de belangrijkste uitgangspunten, want reconstructie is dan nog uit den boze. Anders zou je iets reconstrueren wat niet te reconstrueren valt. Je zou een kitsch-kamp creëren. Het kamp kun je niet meer terughalen, dat moet je dus ook niet proberen. Op 16 juni 1992 wordt het heringerichte terrein van kamp Westerbork officieel geopend door Prinses Margriet.
Wensen publiek veranderen
De op symbolische wijze weergegeven museaal-educatieve benadering van het voormalige kampterrein voldoet niet meer aan de wensen van het publiek. Het huis van de commandant, één van de weinige authentieke gebouwen, krijgt een nieuwe invulling en er wordt gezocht naar de authentieke barakken.
Kamp Westerbork ontvangt elk jaar 400.000 bezoekers, die het doorgangskamp komen bezoeken, en nog eens 172.000 (cijfer 2015) die naar het Herinneringscentrum komen. De verwachtingen van die bezoekers veranderen en de herinneringscultuur ook. Het uiterlijk van 'het kamp' moet volgens een masterscriptie van Lisa Dompeling wel worden aangepast om genoeg publiek te blijven trekken en de nieuwe generaties lessen te blijven leren van het verleden.
Betonnen reconstructies tegen de vlakte
De betonnen reconstructies op het voormalig kampterrein worden vanaf 2017 gesloopt. Ze maken plaats voor stalen constructies. Uit onderzoek is gebleken dat de symbolische herinrichting van het voormalig kampterrein met betonnen constructies van begin jaren '90 niet genoeg zeggingskracht heeft voor met name de jongere generaties. Veel bezoekers van het terrein denken dat de betonnen constructies overblijfselen zijn uit de Tweede Wereldoorlog. Het afbreken van de betonnen constructies hoort bij de herinrichting en de wens elementen uit de oorlogsjaren te laten terug keren.
15 juli 1992: Radiodocumentaire 50 jaar na vertrek eerste trein
Bijeenkomst heropening heringericht kampterrein 16 juni 1992
Heropening heringericht kampterrein 16 juni 1992
Directeur Dirk Mulder zet zich in voor behoud historie Molukkers (2010)
Drents Diep 2011 Toekomst Kamp Westerbork
Drents Diep 60 jaar Molukkers maart 2011
Het verhaal van Anis de Fretes in Schattenberg november 2009
Documentaire 2008 De Geur van Schattenberg
TV item 2010 historie Schattenberg moet zichbaar worden
